Srbija je nakon 40 godina dobila dva nova nacionalna parka – područja Stare planine i planina Kučaj-Beljanice. Od januara, kada je pokrenut postupak njihove zaštite kao nacionalnih parkova, ova područja su pod najvišim stepenom zaštite države. U Srbiji su poslednji put proglašeni nacionalni parkovi Tara i Kopaonik sada već daleke 1981. godine.
Kako se navodi u saopštenju Ministarstva zaštite životne sredine, taj status su zaslužili zbog velikog prirodnog bogatstva na svojim teritorijama. Studije za nove nacionalne parkove, koje je izradio Zavod za zaštitu prirode, početkom januara postavljene na sajt Ministarstva zaštite životne sredine, a od tog momenta je i zvanično pokrenut postupak zaštite, odnosno već su na snazi svi režimi i mere zaštite koje studije sadrže.
Predviđeno je da se, kada se postupak okonča, Nacionalni park „Stara planina” prostire na 116.000 hektara, a Nacionalni park „Kučaj-Beljanica” na oko 45.000 hektara. Zaštićeno područje Stara planina jedno je od najvrednijih i najposećenijih u Srbiji, koje pored lepote pejzaža, odlikuje i bogatastvo biljnog i životinjskog sveta. Sa druge strane, Kučaj-Beljanica je šumsko područje, sa očuvanim hrastovim i bukovim šumama, ali i pećinama, klisurama i kanjonima.
I dok je Stara planina i ranije bila prepoznata kao jedinstvena prirodna celina, i do sada je imala status parka prirode, te će proglašenjem nacionalnog parka dobiti maksimalan stepen zaštite, Kučaj-Beljanica sada je prvi put pod zaštitom. Predstavićemo vam ovaj biser prirode kroz zvaničnu dokumentaciju resornog ministarstva i studiju Zavoda za zaštitu prirode Srbije.
Upoznajte PP „Kučaj-Beljanica”
PP „Kučaj-Beljanica” sa severa je ograničen Žagubičkom kotlinom, na istoku borsko-zaječarskom depresijom, prevojem Čestobrodica i planinom Rtanj na jugu i dolinom Velike Morave na zapadu. Cilj zaštite je očuvanje prirodnih ekosistema, geomorfoloških i hidrogeoloških fenomena kraškog i paleovulkanskog reljefa, rezervi čiste vode, nepreglednog prostranstva bukovih šuma, brojnih biljnih i životinjskih vrsta, kao i izuzetne predeone raznovrsnosti. Na ovom području do sada je zaštićeno 12 spomenika prirode i tri stroga rezervata prirode, kao i predeo naročite prirodne lepote. PP „Kučaj-Beljanica” se prostire na ukupno 87.644,00 ha, na teritori opština Despotovac, Žagubica, Bor, Boljevac i Paraćin. Prema strukturi površina katastarskih opština po vlasništvu, površine u zaštićenom području su u državnoj (67,43%), privatnoj (28,43%) i crkvenoj (4,14%) svojini. Na prostoru PP „Kučaj-Beljanica” utvrđeni su režimi zaštite I, II i III stepena. Pod režimom zaštite režima zaštite І stepena (1.335,62 ha ili 1,52% ukupno zaštićene površine), pod režimom zaštite II stepena (18.719,63 ha ili 21,36% ukupno zaštićene površine), a pod režimom zaštite III stepena su preostale površine u PP „Kučaj-Beljanica” (67.528,42 ha ili 77,12% ukupno zaštićene površine). Prema Pravilniku o kriterijumima vrednovanja i postupku kategorizacije zaštićenih područja („Službeni glasnik RS”, broj 97/15) PP „Kučaj-Beljanica”, svrstava se u I kategoriju – međunarodnog, nacionalnog, odnosno izuzetnog značaja. Prema Uredbi o ekološkoj mreži („Službeni glasnik RS”, broj 102/10) područje obuhvaćeno granicama PP „Kučaj-Beljanica” pripada ekološki značajnom području Republike Srbije pod rednim brojem 46 – „Kučajske planine”. Krajem 2013. godine Zavod za zaštitu prirode Srbije dostavio je prvi put Studiju zaštite Parka prirode „Kučaj-Beljanica” ministarstvu nadležnom za poslove zaštite životne sredine.
Šta kaže studija?
Režim zaštite I stepena podrazumeva „strogu zaštitu, koja se sprovodi na zaštićenom području ili njegovom delu sa izvornim ili malo izmenjenim ekosistemima izuzetnog naučnog i praktičkog značaja, kojom se omogućavaju procesi prirodne sukcesije i očuvanje staništa i životnih zajednica u uslovima divljine” (Zakon o zaštiti prirode i Uredba o režimima zaštite).
Lokaliteti sa režimom zaštite Prvog stepena su:
Suvi do – Nalazi se u severnom delu zaštićenog područja. Od sela Suvi Do pruža se pravcem severozapad-jugoistok prateći rečni tok Suvog Dola, koji predstavlja jedinstvenu kanjonsku dolinu sa ponorskom zonom, koja nastaje na području rezervata „Busovata” od mnogobrojnih (stalnih i povremenih) tokova organizovanih u dendritičnu mrežu na vodonepropusnoj podlozi.
Neposredno pre ulaska u kanjonski deo, Suvi Do prima kratku pritoku sa povremenog vrela Buk. Kanjonski deo doline funkcioniše kao razbijena ponorska zona, gde se vode toka gube na čitavoj dužini kanjona. Novijim istraživanjima uočen je neobičan hidraulički mehanizam ponorske zone – nizvodno, vode Suvog Dola se neočekivano pojavljuju u koritu što je za sada neistražen i neobjašnjen fenomen. Vode iz ove ponorske zone se pojavljuju na Vrelu Mlave.
Zahvaljujući širokom rasprostranjenju krečnjačkih stena, šibljaci s dominacijom jorgovana široko su rasprostranjeni na području Suvog Dola. Vrste koje u ovim uslovima staništa žive u zajednici sa jorgovanom su: ruj (Cotinus coggygria), crni jasen (Fraxinus ornus), rašeljka (Prunus mahaleb).
Ovaj lokalitet je značajno područje za gnežđenje ptica grabljivica sivog sokola (Falco peregrinus) i surog orla (Aquila chrysaetos), ali i ostalih vrsta kao što su drozd kamenjar (Monticola saxatilis), planinska strnadica (Emberiza cia), siva žuna (Picus canus), jarebica kamenjarka (Alectoris graeca).
Sastav rečica Perast i Male Tisnice – Nalazi se u severoistočnom delu prirodnog dobra. Reke Perast i Mala Tisnica predstavljaju glavne izvorišne krakove Velike Tisnice. Reka Perast je na ovom delu toka usečena u krečnjačke stene, tako da ima oblik izrazite klisure sa veoma strmim uzdužnim profilom rečnog korita. Čitavom svojom dužinom predstavlja očuvan i čist planinski tok, koji na sastavu sa Malom Tisnicom – tokom sličnih morfoloških 1 hidrografskih osobina, gradi živopisne slapove, mali vodopad i bigrenu akumulaciju.
Vodopad i slapovi na ušću rečice Perast u reku Tisnicu predstavljaju objekat hidrološkog nasleđa Srbije.
Površina ovog lokaliteta obrasla je čistom sastojinom bukve (Fagus moesiaca). Mestimično na ostenjacima strmih i kamenitih padina i krečnjačkih blokova pojedinačno i u grupama raste jorgovan (Carpinus orientalis), hrast (Quercus petraea), cer (Quercus cerris), paprat (Ceterax officinarum), kupina (Rubus spp.) i druge biljne vrste.
Prerast Samar – Obuhvata dosadašnje prirodno dobro Prirodni spomenik geomorfološkog karaktera prerast Samar. U jednom od izvorišnih krakova Tisnice, nad suvim koritom povremenog toka reke Perast (na nadmorskoj visini od 690 m, 2,5 km od ušća reke Perast u Malu Tisnicu), formirana je džinovska prerast u masivnim krečnjacima. Tako je oblikovana velika stenovita kapija, jedna od najlepših prerasti u Srbiji. Zbog svoje atraktivnosti, znatnih dimenzija i velikog naučnog značaja, nalazi se na Listi geomorfoloških objekata geonasleđa Srbije. Prerast je veliki kameni most koji u vidu svoda pregrađuje dolinu reke Perasta u njenom najužem delu. Visina kamenog luka iznosi 17 m, a širina u podnožju 14,5 m. Klisura reke Perasta predstavlja skup interesantnih i retkih morfoloških pojava koje imaju odlike prirodnih spomenika. Posebnu morfološku zanimljivost predstavlja pećina koja se nalazi sa donje strane desnog stuba Prerasti, oko 10 m iznad korita Perasta. Osim ove, oko 200 m uzvodno od Samara, na desnoj strani reke, nalazi se još jedna pećina čija ukupna dužina iznosi oko 215 m. Pećinu krase mnogobrojni stalaktiti, salivi, draperije kao i polirane pećinske perle.
Površina ovog lokaliteta obrasla je čistom sastojinom bukve (Fagus moesiaca). Mestimično na ostenjacima strmih i kamenitih padina i krečnjačkih blokova pojedinačno i u grupama raste jorgovan (Carpinus orientalis), hrast (Quercus petraea), cer (Quercus cerris), paprat (Ceterax officinarum), kupina (Rubus spp.) i druge biljne vrste.
Busovata – Granica ovog lokaliteta se poklapa sa granicom dosadašnjeg Strogog prirodnog rezervata ,,Busovata”, koji obuhvata deo šumskog kompleksa na planini Beljanici. Nalazi se na nadmorskoj visini od 1.250-1.350 m. Kontakt dve različite geološke podloge, kiselih stena (škriljci/filiti) i krečnjaka omogućio je obrazovanje zemljišta izuzetno povoljnih hemijskih i fizičkih osobina koje pogoduje razvoju bukovih šuma. Ovaj lokalitet, pored Vinatovače, predstavlja najočuvaniji deo bukovih šuma na ovom području i ekološku celinu nastalu spontanim razvojem dobro očuvane autohtone šumske vegetacije.
Značajan je za šumske vrste ptica koje zahtevaju stare, dobro struktuirane šume, to su: golub dupljaš (Columba oenas), dugorepa sova (Strix uralensis), šumska sova (Strix aluco), planinski detlić (Dendrocopos leucotos), šarena muharica (Ficedula albicollis), mala muharica (Ficedula parva) i dr.
Južni odsek Beljanice – Obuhvata dosadašnja prirodna dobra Spomenik prirode ,,Radoševa pećina” i pećina, Velike Atule-Vitanova kristalna pećina” i Spomenik prirode ,,Bušan kamen”. Južni odsek Beljanice se nastavlja na moćne krečnjačke padine Sokolice, Govedarišta i Čemernice, koje se odvajaju od njenog središnjeg bila. Ovaj odsek se završava nizom od desetak speleoloških objekata, među kojima su navedena zaštićena prirodna dobra. Ispod i paralelno sa ovim „speleološkim nizom” formirani su moćni sipari i plazine. U podnožju južnog odseka Beljanice, u gornjem delu periodskog – Čemerničkog potoka, usečena je klisurasta dolina. U pravcu erozivnom proširenja Lisina, topografski gravitiraju vode južnog odseka Beljanice. Čememički potok se prvo sastaje sa južnijim Lalinim potokom, a zatim se spaja sa vodama Velikog vrela.
Klisura Resave – Granicama ovog lokaliteta obuhvaćena su dosadašnja prirodna dobra: Predeo naročite prirodne lepote ,,Resava” i Strogi prirodni rezervat ,,Klisura reke Resava”. Dolina reke Resave je duboko usečena između čela Beljaničke (Beljanička kapa) i složene Rtanjsko-Kučajske navlake, odvajajući manju celinu koju predstavlja Beljanica na severu i veći deo koga čine Kučajske planine na jugu.
Složen geološki sastav sa kombinacijom vodopropusnih i vododržljivih stena uslovio je specifičnu geomorfološku evoluciju i složen reljef u slivu reke Resave – kompozitni oblik rečne doline, sa suženim kanjonskim i klisurastim delovima i kotlinskim proširenjima.
Vertikalne kanjonske strane dostižu 500-600 m visinske razlike, a rečna dolina je često svedena samo na rečno korito, tako da u većem delu svog toka Resava poseduje visok stepen atraktivnosti i kuriozitetna svojstva reljefa formiranog kombinacijom alogenog rečnog toka u karbonatnim stenama. Najinteresantniji deo ovog lokaliteta je kanjonski deo doline, nizvodno od Kulinog krša. Na ovom delu toka, Resava ponire i u rečnom koritu se pojavljuje oko kilometar nizvodno, kod Velike ravne reke. Dolina koja je od početka gotovo pravilno usečena u smeru zapad-istok, ovde skreće ka severozapadu i ponovo se sužava u najuži i najdublji kanjonski deo – Sklop koji je dobio ime po ogromnom krečnjačkom bloku koji se survao sa litica i zaglavio na dnu kanjona, nekoliko metara iznad reke – obrazujući kameni most.
Ovo područje se odlikuje prisustvom više biljnih vrsta sa ,,Preliminarne Crvene liste flore Srbije”: mečja leska (Corylus colurna), grahorina (Vicia sparsiflora), zdravac (Geranium macrorrhizum) ili nadbradac (Epipogium aphyllum), kao i prisustvom predstavnika balkanske endemične flore: zvonce (Campanula sphaerothrix), jankeova majčina dušica (Thymus praecox subsp. jankae), makedonska ljubičica (Viola macedonica), pančićev maklen (Acer Intermedium), karanfilić (Dianthus noeanus), pucavac (Heliosperma moechringiifolia) i drugih. Značajan je refugijum reliktnih vrsta flore poput: šimširika (Berberis vulgaris), jezičasti zvončić (Campanula lingulata), grab (Carpinus betulus), bršljan (Hedera helix), klokočika (Staphylea pinnata), tisa (Taxus baccata) i drugih.
Klisura reke Suvaje – Granicama ovog lokaliteta obuhvaćeno je dosadašnje prirodno dobro Strogi prirodni rezervat ,,Klisura reke Suvaje”. Reka Suvaja – Kločanica je interesantan primer reke ponornica na području nacionalnog parka. Ona u gornjem (i dobrim delom srednjem) toku, ima stalno vode i tu nosi ime Kločanica. Međutim, oko dva kilometra uzvodno od ušća u Resavu, njene vode se gube u ponorima krečnjačke klisure i ona postaje Suvaja. Tako Kločanica-Suvaja, nije pritoka Resave u klasičnom smislu – nema površinskog doticaja, ali podzemnim putevima njene vode dospevaju do Resave i izbijaju u njenom koritu.
Ovo područje se odlikuje prisustvom više biljnih vrsta sa ,,Preliminarne Crvene liste flore Srbije” poput mečja leska (Corylus colurna), grahorina (Vicia sparsiflora), zdravac (Geranium macrorrhizum) ili nadbradac (Epipogium aphyllum), kao i prisustvo predstavnika balkanske endemične flore: zvonce (Campanula sphaerothrix), jankeova majčina dušica (Thymus praecox subsp. jankae), makedonska ljubičica (Viola macedonica), pančićev maklen (Acer Intermedium), karanfilić (Dianthus noeanus), pucavac (Heliosperma moechringiifolia) i drugih. Značajan je refugijum reliktnih vrsta flore poput: šimširika (Berberis vulgaris), jezičasti zvončić (Campanula lingulata), grab (Carpinus betulus), bršljan (Hedera helix), klokočika (Staphylea pinnata), tisa (Taxus baccata) i drugih.
Vinatovača – Granica ovog lokaliteta se poklapa sa granicom dosadašnjeg Strogog prirodnog rezervata ,,Vinatovača”. Nalazi se u gornjem slivu reke Resave (na nadmorskoj visini od 630-870 m, na severoistočnoj ekspoziciji), odnosno dolini potoka Vinatovac, koji je važan u hidrografskom smislu, jer nosi vodu Resavi iz središnjih delova Kučajskih planina. U njegovoj dolini se nalazi jedinstveno i reprezentativno stanište bukve. Bukove šume u Vinatovači i okolini, ranije su pripadale manastiru Manasiji, tako da su očuvane i već duži niz godina strogo zaštićene, zbog čega imaju prašumsku strukturu i izgled. Pojedinačna stabla su visoka do 46 m, starosti oko 200 godina.
Bukva je ovde imala optimalne uslove za razvoj, te je povećanjem brojnosti stabala i pokrovnosti kruna, kao i razvitkom korenovog sistema i značajnim učešćem u izgradnji debelog sloja stelje (na pojedinim mestima dostiže dubinu i preko 30 cm), potiskivala postepeno druge vrste, gradeći čiste sastojine. Lokalitet ,,Vinatovača” predstavlja najtipičnije izražen i najbolje očuvan deo visokih bukovih šuma područja Gornje Resave. U spratu žbunova javljaju se: klen, javor, brest, divlja trešnja i dr. U vodama potoka Vinatovac prisutni su potočna pastrmka i peš. Ovaj lokalitet je značajan za šumske vrste ptica koje zahtevaju stare, dobro struktuirane šume, to su: golub dupljaš (Columba oenas), dugorepa sova (Strix uralensis), šumska sova (Strix aluco), planinski detlić (Dendrocopos leucotos), šarena muharica (Ficedula albicollis), mala muharica (Ficedula parva) i dr.
Lazarev kanjon – Granica ovog lokaliteta se poklapa sa granicom dosadašnjeg Spomenika prirode „Lazarev kanjon”. Zahvata istočni obod planine Kučaj sa kanjonskim dolinama Lazareve reke i njenih sastavnica: Mikulja, Demizloka i Vejske reke. Po dubini vertikalnog usecanja i morfologiji svojih strana to su grandiozni i izraziti oblici fluvijalne erozije. Dužina doline Lazareve reke od ušća u Zlotsku reku do završetka viseće doline Mikulja iznosi 5.200 m, uz visinsku razliku od 200 m i presečni nagib uzdužnog profila od 38%. Kanjonski deo doline ima dužinu od 4.400 m. U najužem delu kanjona nalazi se serija džinovskih lonaca, evorsionih, vodom izdubljenih kotlova raspoređenih u dva visinska nivoa.
Da bi se zaštitile temeljne vrednosti na prostoru režima zaštite I stepena važe sve zabrane i ograničenja propisane odredbama Zakona o zaštiti prirode i Uredbe o režimima zaštite.
Foto: Miloš Krstić
Projekat „Informisanjem i ozelenjavanjem protiv klimatskih promena” je finansijski podržan od strane Ministarstva zaštite životne sredine.