Današnji izgled Deliblatske peščare je, pre svega, rezultat delovanja čoveka u poslednja dva veka. Promene kvalitativnog i kvantitativnog odnosa životnih zajednica Peščare, uslovljene u osnovi pozitivnim nastojanjima čoveka na sprečavanju ili bar ograničavanju eolske erozije, danas imaju negativnih posledica po prirodne ekosisteme. Stručni saradnik za zaštićena područja i zaštitu životne sredine u JP „Vojvodinašume”, mast. uprav. zašt. podr. Ivana Vasić, ističe da je istorijski gledano, peščara je nekada bila pod šumskom vegetacijom hrasta i lipe, te travnim formacijama stepske vegetacije.
– U 18. veku vegetacija je uništavana sečom i paljenjem šuma, tako da je otkrivena površina na 16.800 ha. Košava orkanske snage je pokrenula nevezane peščane mase i pesak je zasipao okolna poljoprivredna zemljišta. Jedini način da se ove peščane mase stabilizuju bilo je pošumljavanje. Godine 1818. šumarski inženjer Franc Bahofen započeo je pošumljavanja otvorenih peskova vejača Deliblatske peščare, a njegovi sledbenici su ovaj poduhvat uspešno završili 1907. godine. Od 1912. godine zaštitne šume Deliblatske peščare dobijaju i ekonomski značaj. Između dva svetska rata šumama Peščare gazduje se po principima klasičnog šumarstva, a u periodu nakon Drugog svetskog rata, a naročito 70-tih godina prošlog veka, ideja zaštite prirode preovlađuje. Deliblatska peščara dobija status zaštićenog područja 2002. godine Uredbom Vlade Republike Srbije, kada je na nešto manje od 35.000 ha proglašen Specijalni rezervat prirode „Deliblatska peščara”.
Radi sprečavanja eolske erozije na Peščari i zaštite okolnog poljoprivrednog zemljišta od zasipanja, otvorene površine peska su u stogodišnjem periodu pošumljenje. Danas peščarska staništa zauzimaju manje od jednog procenta površine rezervata i sreću se u vidu izduvina i peščanih nanosa. Ostaci tipične stepe panonske nizije su nekadašnji pašnjaci. Sa stanovišta zaštite prirode oni predstavljaju najvrednije delove i pokrivaju oko 20% rezervata. U obodnom delu su zadržali iskonski izgled, dok su u centralnom delu ugroženi prirodnom sukcesijom ka šumo-stepi i pošumljavanjem.
Istovremeno, sve je prisutnija spontana sukcesija stepske vegetacije u žbunastu. Odsustvo ispaše dovelo je do širenja populacija kleke i gloga. U slučaju nepromenjenih klimatskih uslova i ukoliko izostane intervencija čoveka može doći do još ubrzanijeg „ožbunjavanja”, a takođe i do sukcesije žbunaste vegetacije u šumsku. U složenom funkcionisanju postojećih ekositema, nestajanje stepe povlači za sobom sužavanje staništa specifičnih biljnih vrsta, kao i predstavnika faune od beskičmenjaka, preko tekunice do orla krstaša.
U vreme pošumljavanja letećih peskova, ispaša je na Peščari bila zabranjena, a manja stada stoke upućena na obodne pašnjake. Od 1907. godine stada su ponovo na pašnjacima Peščare, ali Zakon o Deliblatskoj peščari 1977. godine isključuje pašarenje u rezervatu i stada se ponovo povlače na obodne pašnjake. U međuvremenu, pašnjaci rezervata su zarastali glogom i pošumljavani borom i bagremom. Istovremeno je stočni fond desetkovan i zamenjen rasama prilagođenim stajskom uzgoju. Pomenutom Uredbom iz 2002. godine rezervat je proširen i na obodne pašnjake, a stočarstvo se preporučuje na nekadašnjim pašnjacima Peščare radi očuvanja biodiverziteta stepskih staništa i stvaranja uslova za razvoj turizma.
Deliblatska peščara se danas suočava sa opasnostima od požara i jedan je od najugroženijih delova naše zemlje. Takođe, sve su prisutnije i divlje deponije, ali i intenzivniji razvoj turizma. Javljajući se naročito u rano proleće i krajem leta, požari su na Peščari permanentno su prisutni, čineći znatne štete kako šumskim kulturama, tako i ukupnim prirodnim vrednostima. Setićemo se velikih požara iz 1996. i 2007. godine kada je opožareno preko 2.500 ha šumske i travne vegetacije. Sa boljom tehničkom opremljenošću i funkcionisanjem video nadzora poslednje decenije je znatno unapređeno preventivno delovanje na zaštiti od požara.
Divlje deponije sve više prisutne ne samo na obodu Peščare, već i duž asfaltnog puta, predstavljaju ugrožavajući faktor ne samo predeonog lika, već i izvorne flore i faune. Njima se pridružuju i divlja pozajmišta peska i lesa, koja, što je još važnije od ružnog izgleda, narušavaju i značajne lesne profile – otvorene stranice knjige geološke prošlosti područja.
Mada u sadašnjem trenutku turizam i rekreacija nisu aktivnosti značajnijeg intenziteta prisutne na području Deliblatske peščare, sa izuzetkom kompleksa Dunava i Devojačkog bunara ali i Školsko-rekreativnog centra „Čardak”, mogu postati faktorima ugroženosti ukoliko se ne planiraju i realizuju u funkciji projektovane zaštite i razvoja celog zaštićenog područja i na način koji je usmeren propisanim režimima i merama.

Flora i fauna
Flora – Vegetaciju Deliblatske peščare prva je proučavala Leposava Stjepanović Veseličić i izdvojila više zajednica peščarskih, stepskih, šumostepskih i močvarnih tipova. Njihov prostorni, mozaični raspored, a često i jedinstvena kombinacija vrsta, ključni su činioci ekološke ravnoteže i opstanka živog sveta na Deliblatskoj peščari.
Neke od zajednica su samo ovde razvijene, te daju pečat Deliblatskoj peščari i istovremeno je čine u širim razmerama jedinstvenom ne samo za nauku, već i za sve vidove ekološkog turizma. Među oko 900 vrsta viših biljaka, mnoge su retkosti, relikti, kao i vrste koje su u svom rasprostranjenju ograničene na Panonsku niziju (panonski endemi), odnosno i na njeno okruženje (panonski subendemi).
Među vrstama, od kojih su mnoge zakonom zaštićene, ističu se one za koje je Deliblatska peščara jedino nalazište u Vojvodini i Srbiji. Takve su: banatski božur (Paeonia officinalis subsp. banatica), stepski božur (Paeonia tenuifolia), pančičev pelen (Artemisia pancicii), šerpet (Rindera umbellata), kockavica Degenova (Fritilaria degeniana), kao i ljubičice – Viola altayana i Viola nemenyana, značajne kao lokalni endemi. Večina ovih vrsta imaju populacije svedene na granicu opstanka, što se posebno odnosi na pančićev pelen i banatski božur, kao i peščarsko smilje (Helychrysum arenarium) koje su prema kriterijumima Međunarodne asocijacije za zaštitu prirode (IUCN) svrstane u grupu najugroženijih vrsta, čije se očuvanje, kao specifičnih genetskih resursa svrstava među priroitete u zaštiti prirode. Sve ove vrste su, na području Vojvodine, specifične samo za floru Deliblatske peščare. Njima se pridružuje kleka (Juniperus communis), jedini samonikli četinar Panonske nizije, kao i peščarsko kovilje (Stipa joannis). Pored pomenutog pančićevog pelena u panonske endeme spadaju i peščarski mrazovac (Colchicum arenarium) i sadlerov različak (Centaurea sadleriana). Ove biljke, zajedno sa banatskim božurom, dlakavim kozincem (Astragalus dasyanthus) i svim predstavnicima familije orhideja, predstavljaju vrste od međunarodnog značaja za očuvanje biološke raznovrsnosti (biodiverziteta).
Na području Deliblatske peščare konstatovano je 20 vrsta orhideja od kojih su sve na Crvenoj listi flore Srbije, a neke su i zakonom zaštićene. Pontskopanonskim elementima flore pripada, pored dlakavog kozinca i jedna od ređih biljaka – velika sasa (Pulsatilla vulgaris subsp. grandis).
Deliblatska peščara se od peskova na severu Bačke razlikuje i po prisustvu vrsta: glavoč (Echinops banaticus), bobnjača (Sedum glaucum), šušulj (Petrorhagia saxifraga) i dr. Njihova zastupljenost naglašava submediteransko i pontsko-submediteransko obeležje ove peščare. Navedene vrste, uz atraktivno kovilje (Stipa sabulosa), nisku peščarsku peruniku (Iris pumila), gorocvet (Adonis vernalis), bademič (Prunus tenella) i ovčje runo (Anemone silvestris) jesu vrste koje su naselile panonske prostore u toplom periodu nakon ledenog doba i danas predstavljaju postglacijalne relikte. Među zaštićenim vrstama pečat biljnom pokrivaču daje šerpet (Rindera umbellata), koji raste jedino na Deliblatskoj peščari, a vodi poreklo sa područja donjeg toka Dunava, odakle je kroz Đerdapsku klisuru, tokom istorije, dospeo na ovo područje.
Pored zaštićenih biljnih vrsta, od kojih su neke i od značaja za opstanak ukupne biološke raznovrsnosti naše Planete, mnoge druge vrste Deliblatske peščare su ugrožene na različite načine. Lekovite, začinske i aromatične biljke, koje su u Srbiji pod kontrolom prometa i koriščenja, predstavljene su na ovom području sa 30 vrsta. Među njima su samo za peskove karakteristične: šlajer cveće (Gypsophila paniculata) i sapunjača (Saponaria officinalis).
Za funkcionisanje ekosistema Deliblatske peščare, pored vaskularnih biljaka, bitna je komponenta naselja nižih biljaka – mahovine, lišajevi i gljive, koji su samo delimično proučeni. Osnovnu stepsku fitocenozu Deliblatske peščare predstavlja Chrysopogonetum pannonicurn, koja je, kao završni stadijum sukcesije travne vegetacije, florsitički najbogatija, a opstaje na površinama koje su van dornašaja ispaše i kosidbe. Razlike u ekološkim uslovima staništa dovele su do samo za Deliblatsku peščaru jedinstvene kombinacije biljnih vrsta, što je odvaja od ostalih peščara Panonske nizije.
U uslovima intenzivne ispaše dolazi do promene florističkog sastava stepskih sastojina, te se javlja travni pokrivač niskog tipa (zajednica Festuceto-Potentillecum arenariae), koji je posebno značajan za opstanak specifične faune ovog područja. Ovaj se stadijum stepske vegetacije održava ispašom i danas je opstao samo na ograničenim, uglavnom obodnim površinama Deliblatskog peska.
Udolice Niskog peska, na mestima gde je nekad podzemna voda bila bliska površini tla, razvijene su močvarne livade uobičajene u Srednjoj Evropi. Pripadaju zajednici Molinietum caerulea, očuvane danas samo u fragmentima. Pored graditelja (edifikatora) ove zajednice, beskoljenke (Molinta caerulea), njenu strukturu određuju mala svećica (Gentiana pneumonanthe), zatim preskoč (Succisa pratensts) i talija (Parnassia pcdustris). Mestimično, u ovim udolicama je prisutna zajednica ruzmarinolisne vrbe (Salicetum rosrnarinifoliae) koja pripada žbunastom tipu vegetacije. Prepoznatljiva je po guščim čestarima sa razmaknu tim žbunovima edifikatorske vrste. Ruzmarinolisna vrba (Salix rosmarinifolia), zajedno sa malom svečicom i sibirskom perunikom (Iris sibirica) spada u vrste
koje se u Vojvodini javljaju samo na nekoliko lokaliteta.
Šume Deliblatske peščare predstavljaju prelaz između termofilnih i mezofilnih hrastovih šuma, s obzirom da se razvijaju u području klimom uslovljene
šumo-stepe (klimazonalna vegetacija Panonske nizije predstavljena mozaikom Aceri tatarico-Quercion i Festucion rupicolae). To je istovremeno i potencijalna vegetacija delimično izmenjena specifičnim odlikama dinskog reljefa i karakterom podloge. Krečne konkrecije u pesku živi su letopis o nekadašnjim hrastovim šumama, jer predstavljaju kalcijum-karbonat nataložen u šupljinama nastalim nakon truljenja hrastovog korenja. Međutim, nekadašnje šume je odlikovala dominacija lipe, po čijim su srebrnkastim krošnjama njihovi ostaci i danas prepoznatljivi. Na suvljim i toplijim staništima razvijena je zajednica karakteristična samo za Deliblatsku peščaru, čiji su graditelji pasdren (Rhamnus tin-ctoria i Rh. catharctica) i, u Vojvodini sve reda vrsta, virgilijanski hrast (Quercus virgiliana). Ovu zajednicu karakteriše i tercijerni relikt ruj (Cotinus coggygria), šimširika (Berberis vulgaris), a u spratu zeljastih biljaka veoma retka kockavica (Fritillaria degeniana).
Fauna – Kao rariteti u fauni Deliblatske peščare ističu se, pre svega, vrste stepskih
staništa. Među insektima Deliblatske peščare smatra se naročito interesantnom, prvenstveno ento-mofauna travnih staništa. U ukupnom naselju zglavkara (Arthropoda) koje broji oko 1.200 vrsta, konstatovano je oko 900 vrsta insekata.
Naročito je velik broj specifičnih vrsta usko vezanih za sam Deliblatski pesak ili za panonske peskove u celini. Jedna od takvih je endemska vrsta Tentyria frywaldskyi (Tenebriontdae), koja naseljava različite biljne zajednice, u nizu sukcesije od peščarskih do stepskih travnih staništa. Za ovu vrstu, nedovoljno proučenu kod nas,
postoji veliko interesovanje ekofiziologa koji se bave mehanizmima adaptacije na ekstremne klimatske uslove, te je endem Deliblatske peščare dospeo, kao predmet istraživanja čak do Antarktika.
Među značajnim insektima Deliblatske peščare je i banatska buba zlata (Potosia hungarica). Krakteristični su i pustinjski mravi, među kojima je vrsta Myrmecocystis cursor, kao i mravlji lavovi – Creagris plumbae i Myrmecaelurus
trigrammus. Bube peščare se smenjuju obrazujući karakterističan niz koji počinje vrstom Cicindela hybrida, a zatim slede C. soluta, C. campestris i C. germanica. Vrsta tipična za travna staništa, a naročito pašnjačke površine je balegar (Scarabeus affinis), čije vredno kotrljanje loptica izmeta, u kojima će se izleći i hraniti mladunci, čini „prometnim” staze Peščare.
Deliblatska peščara, sa 24 registrovane vrste vodozemaca i gmizavaca, predstavlja faunistički veoma bogato i, istovremeno, po biogeografskim karakteristikama
herpetofaune, jedinstveno područje našeg kontinenta. U pogledu veličina populacija pontsko-kaspijskih i istočnomediteranskih elemenata, ona predstavlja najznačajniji centar raznovrsnosti ove faune u Evropi. Već samo na osnovu herpetofaune Peščara
ispunjava većinu kriterijuma za prioritetno izdvajanje u biogenetski rezervat skupa vrsta evropskog značaja. Sem toga, zbog sklopa autohtonih biotopa stepskog tipa i njihovog ukupnog biodiverziteta, Deliblatska peščara je istovremeno i prototip biogenetskog rezervata.
S obzirom na karakter staništa koja dominiraju područjem, pre svega nedostatak
površinskih voda, najčešća i s najvećom brojnošću prisutna vrsta gmizavaca je zelembać (Lacerta viridis), koji ovde nalazi obilje hrane i idealna mesta zaklona. Tipična vrsta je i stepski smuk (Coluber casplus). Opstanak žaba, među kojima je najčešća zelena krastača (Bufo virldis) uslovljen je brojnošću i rasporedom, kao i vremenom trajanja površinskih voda. Veštački napravljena pojilišta, kao i povremene bare nastale sakupljanjem kiše omogućuju polaganje jaja, izleganje i preobražaj punoglavaca. Ornitološke vrednosti Deliblatske peščare su bile, a i sada su, temeljna prirodna vrednost celog regiona južnog Banata. Međunarodna verifikadja značaja faune ptica ovoga područja usledila je uvrštenjem prostora zaštićenog prirodnog dobra u najznačajnija staništa ptica u Evropi (IBA), uz konstataciju da je to jedinstveno i verovatno najznačajnije područje za ptice iz bivše Jugoslavije na evropskom nivou. Prema Atlasu ptica gnezdarica Jugoslavije, izdatom
1988. godine, geografski prostor koji obuhavta Deliblatsku peščaru (UTM 50×50 km – kvadrat) je svrstan u najbogatije i najvrednije područje, sa preko iso vrsta gnezdarica. Prema najnovijoj analizi biodiverziteta ptica gnezdarica Srbije Deliblatska peščara, sa širim okruženjem je, sa 171 vrstom gnezdarica, na prvom mestu po značaju u Srbiji.
Grupa najugroženijih ptica naše zemlje, Evrope, pa i Sveta su grabljivice, među kojima su na Deliblatskoj peščari zastupljene mnoge veoma retke vrste, kao što su stepski soko (Falco cherrug), orao krstaš (Aquila heliaca), orao kliktaš (Aquila pornarina) i mnoge druge. Prisustvo orla krstaša, vrste koja je na svetskoj Crvenoj listi, kao i ostalih dnevnih grabljivica koje su mahom vezane za otvorena staništa uslovljen je, na Peščari, očuvanjem pašnjačkih površina sa tekunicom, koja predstavlja osnov njihove ishrane. Da li će orao krstaš i u budućnosti jedriti nad prostranstvima Deliblatske peščare, zavisiče pre svega od projektovane zaštite i revitalizacije njegovih staništa i njihovog mudrog koriščenja. Među brojnim vrstama pevačica, tipična ptica peščara je pčelarica (Merops apiaster). Praskavi raskoš jarkih boja i njihovo grleno oglašavanje plene pažnju i dobrodošlica su posetocima Deliblatske peščare.

Odlučne mere zaštite
Na Deliblatskoj peščari se već 20 godina sprovodi integralna i aktivna zaštita koja omogućava opstanak temeljnih prirodnih vrednosti peščare, kao jedinstvenog i istovremeno veoma osetljivog prostora, naglašava naša sagovornica.
– Područje Deliblatske peščare nekada je bilo prekriveno prostranim pašnjacima na kojima su napasana stada od više desetina hiljada krava i ovaca. U drugoj polovini 20. veka, stočarstvo je postepeno potisnuto sa područja Peščare radi razvijanja drugih delatnosti. Zbog toga se nametnula potreba vraćanja narušene mozaičnosti predela i unapređenja opšteg stanja prirodnih vrednosti, kroz promovisanje mudrog i održivog korišćenja prostora, prirodnih i ljudskom rukom stvorenih resursa. Da bi se sačuvao prepoznatljivi izgled ovog jedinstvenog područja, njegov biodiverzitet i tradicija, a posebno da bi se sprečili šumski požari u budućnosti, ponovo je uvedeno stočarstvo i pašarenje kako bi se održavala mreža čistina unutar šumske zone. Ciljevi zaštite prirode se prvenstveno odnose na očuvanje stepskih i peščarskih staništa, uz zabranu njihovog preoravanja i pošumljavanja; sanaciju i revitalizaciju degradiranih šumo-stepskih i peščarskih staništa i uspostavljanje njihove mozaičnosti, promovisanje tradicionalnih načina
korišćenja prostora, nnapređenje sistema zaštite od požara i ublažavanja negativnih posledica klimatskih promena, upravljanje populacijama retkih i ugroženih vrsta biljaka i životinja, održavanje namenskog hranilišta za nekrofage vrste ptica. Sprovodi se monitoring i realizacija projekta očuvanja, sanacije i revitalizacije veoma ugroženih stepskih i peščarskih staništa.
Aktivne mere zaštite su sprovedene na nekoliko lokaliteta: Korn, Državni pesak, Volovska paša, Flamunda i dr. Na lokalitetu Korn je rađena revitalizacija pašnjaka. Dugogodišnji program revitalizacije staništa na Kornu započet je tokom zime 2002. godine čišćenjem pašnjaka zaraslog u glog na površini oko 25 ha. Povremeno su suzbijani izbojci gloga tarupiranjem, na ukupnoj površini od 150 ha. Područje Korna sa oko 250-300 ha čistina ponovo predstavlja najveću otvorenu travnu površinu Deliblatske peščare, na kojoj su prisustne brojne retke i ugrožene biljke i životinje. Osim Korna, čišćenje pašnjaka uklanjanjem gloga, realizovano je na Državnom pesku (8 ha) i na Volovskoj paši (10 ha).
Na Deliblatskoj peščari problem zarastanja, travnih površina – nekadašnjih pašnjaka žbunjem gloga je i dalje izuzetno izražen. Ukoliko se pašarenje
kao mera održavanja ne uspostavi, površine se moraju održavati tarupiranjem i košenjem kao livade, do uspostavljanja održivog pašarenja kao trajne delatnosti. Izostanak antropogeno–zoogenog održavanja travnih formacija, uslovio bi ponovo prirodnu sukcesiju i zarastanje ovih površina do konačnog formiranja žbunastih formacija. Ponovno uspostavljanje stočarstva na Kornu, kroz vraćanje autohtonih rasa stoke i revitalizaciju pašnjaka, započeto je 2006, uz podršku nadležnog ministarstva i Pokrajinskog sekretarijata za životnu sredinu, kada je nabavljeno 15 podolskih goveda. Uslovi za povećanje matičnog stada stvorili su se nakon realizacije programa čišćenja pašnjaka Korna, uklanjanjem gustog grmlja gloga tokom 2002-2015. Osnovni cilj ove mere je unapređenje upravljanja Rezervatom, uz očuvanje autohtonih rasa stoke i tradicionalnih načina korišćenja prostora pašarenjem. Obezbeđivanjem stalne ispaše omogućilo se očuvanje otvorenih travnih staništa, koja su dom brojnim retkim i ugroženim vrstama biljaka i životinja od izizetnog nacionalnog i međunarodnog značaja.

Projekat „Učinimo vidljivim ekološke mreže i zaštićena područja” finansijski je podržalo Ministarstvo zaštite životne sredine. Mišljenja i stavovi izraženi u ovim publikacijama isključiva su odgovornost autora i njegovih saradnika i ne predstavljaju nužno zvaničan stav Ministarstva zaštite životne sredine.