Po svom geografskom položaju Srbija je prošarana raznovrsnim prirodnim vrednostima. Na relativno maloj geografskoj površini smeštene su planine, ravnica, bare, močvare, pustinja, šume, reke, kanjoni i klisure. Od Vojvodine, na krajnjem severu zemlje, pa do Metohije na jugu, možete videti očaravajuće predele i retke biljne i životinjske vrste. Zato kažemo da smo zemlja bogata prirodnim lepotama, biodiverzitetom – a da bi to sačuvali moramo i prirodu i zaštititi.
U Srbiji imamo dobro očuvane i netaknute delove prirode koji poseduju veliki stepen autohtonosti, izvornosti, očuvanosti, predeone raznovrsnost i pejzažne atraktivnosti. Samim tim zaštićena područja predstavljaju područja sa netaknutim i očuvanim delovima prirode, sa brojnim geološkim, biološkim i predeonim raznovrsnostima, odnosno sa brojnim prisustvom retkih, ugroženih, strogo zaštićenih i zaštićenih biljnih i životinjskih vrsta. Da bi jedno zaštićeno prirodno dobro imalo prednost nad ostalim delovima naše zemlje – mora da se time odlikuje. Prema rečima načelnice za zaštićena područja u Zavodu za zaštitu prirode Srbije Dragane Ostojić, za 70 godina, koliko postoji ova institucija, zbog dobro očuvanih prirodnih vrednosti sa očuvanim prirodnim ekosistemima i živopisnim pejsažima zaštićeno je 7,69 % teritorije ili 677 hiljada hektara.
– Pod zaštitom je blizu 500 prirodnih dobara. Očekujemo da na osnovu prostornog plana i strategija zaštite prirode taj procenat do 2020. bude 12%, a sa ulaskom u Evropsku uniju da 20% teritorije Srbije bude pod zaštitom. To je maksimum koji omogućava da zaštitimo sve delove koji imaju osobenost i autohtonosti. Područja koja treba ili već uživaju jedan deo posebnog nadzora, to su delovi koji predstavljaju deo ekološke mreže, koje na osnovu Zakona o zaštite prirode tretira evropske standarde i kriterijume. Sa delovima ekološke mreže blizu smo 12%, ali kad kažemo „zaštićena područja” – onda se misli na ono što je na osnovu Zakona o zaštiti prirode dobilo status i ono što zakon tako tretira – objašnjava Ostojićeva.
Zavod za zaštitu prirode Srbije izrađuje studije zaštite kao stručno-dokumentacione osnove za zaštitu određenih područja. One sadrže podatke o granici dobra, zonama zaštite i katastarskim opštinama koje obuhvata, podatke o prirodnim karakteristikama i vrednostima dobra, režime zaštite i predložene mere zaštite, kao i predlog upravljača prirodnog dobra. Pod režim zaštite stavljaju se i ona područja koja su od značaja za opstanak migratornih vrsta shodno međunarodnim propisima. Takođe, zaštićena područja mogu se prekogranično povezivati sa zaštićenim područjima drugih država, kao što je Rezervat biofere „Bačko Podunavlje”.
– Imamo urađeno 35 studija za zaštitu, koje su u postupku, i očekujemo da ta područja uskoro bude i proglašena. To čini oko jedan odsto teritorije ili 80 hiljada hektara. Procedura za proglašenje zaštićenog područja ponekad je duga ali to sve zavisi od veličine prirodnog dobra. Godišnje se uradi do pet studija zaštite. U Zavodu za zaštitu prirode smatramo da možemo doći do zacrtanih planova u vezi zaštite i trajnog očuvanja i interesa da zaštitimo svoja prirodna dobra – kaže načelnica za zaštićena područja Dragana Ostojić.
Zaštićena područja u Vojvodini
Na teritoriji AP Vojvodine pod zaštitom je 135 područja. To je 7,5% teritorije i na polovini puta smo od onoga čemu stremimo, kaže zamenik direktora u Pokrajinskom zavodu za zaštitu prirode Slobodan Puzović.
– Tu drugu polovinu od sedam do osam odsto trudićemo se da sačuvamo i održivo koristimo kroz identifikaciju staništa strogo zaštićenih i zaštićenih vrsta biljaka, životinja i gljiva, te kroz implementaciju staništa i poligona u okviru informacionih sistema i kroz prostorno plansku dokumentaciju, pogotovo prostornih planova lokalnih samouprava. Evropski prosek je 17% posto teritorije pod zaštitom ali imajući u vidu da je oko 80% Vojvodine poljoprivredno zemljište i još nekoliko procenata su naselja i infrastruktura, naš maksimalni domet, ono što možemo da zaštitimo je 15 do 16 odsto teritorije AP Vojvodine – dodaje Puzović.
Puzović objašnjava da tih 15% područja, koja su idetifikovana kroz zaštitu područja i ekološku mrežu koja postoji, kroz staništa koja su izdvojena, nadležne institucije nastoje da čuvaju i koriste na održiv način, tako da su zaštićena područja zonirana. U tih 7,5 % teritorije, koji je pod zvaničnom zaštitom, dozvoljene su aktivnosti koje ne ugrožavaju staništa i lepotu predela. U okviru zaštićenih područja obično tri do pet, maksimalno deset odsto su pod strogom zaštitom, gde ni ljudi ne ulaze bez posebne kontrole. Preostali deo predstavljaju zone II i III režima zaštite u kojima je dozvoljeno šumarstvo, vodoprivreda, poljoprivreda i druge aktivnosti koje neće drastičnije uticati na prirodne vredosti, što sve ukazuje da područja pod zaštitom možemo istovremeno štititi ali i održivo koristiti. Prema njegovim rečima, u poslednje vreme priroda je često na meti investitora, jer se tu najbrže dolazi do profita.
– Susretali smo se sa raznim predlozima investitora i to uglavnom na lokacijama koje su zaštićene ili je u postupku zaštite. Kada smo ih pitali zašto baš ta područja, odgovor je bio zato što je tu prazan prostor, da tu nema ništa. Pokušavamo da im ukažemo koliko taj, za njih, prazan prostor, ima izuzetnih vrednosti i koliko je značajan ne samo u nacionalnim nego, ponekad, i u međunarodnim okvirima i koliko nam pomaže da kvalitenije živimo. Ukoliko je prostor za koji su zainteresovani zaštićen, nastojimo da primenimo zakon i akt o zaštiti, ali ako nema jasnih ograničenja uglavnom tražimo neki kompromis. Ono što najviše ugrožava prirodu u Vojvodini jeste promena namene prostora, što nije dobro jer se tako gube vredna staništa. Mnoga staništa su ispresecana, ne postoje koridori i vrste ne mogu da komuniciraju, pa su mnoge dugoročno osuđene na propast. Takva staništa moramo da povezujemo a staništa koja su zaštićena i retke vrste koje imamo moramo na adekvatan način da ih čuvamo i njima upravljamo. Zaštita prirode ne prestaje kad se neko područje proglasi, već tek tada počinje! Tada sledi ozbiljan rad da se tim vrstama i staništima upravlja na pravi način – kaže Puzović.
Prema njegovim rečima upravljače treba edukovati da jačaju svoje ali i finansijske kapacitete. Zemlje u našem okruženju, kao što su Mađarska, Hrvatska i Austrija, u jedano zaštićeno područje (od pet do šest hiljada hektara) godišnje ulažu od pet do deset miliona evra. Istovremeno, ceo budžet za zaštičena područja kod nas ne predstavlja ni trećinu te sume.
– Mi smo dužni da pre stupanja u EU uspostavimo na teritoriji Srbije, Međunarodnu ekološku mrežu Natura 2000. U Vojvodini smo već identifikovali i izdvojili staništa i poligone i mi ćemo lako to implementirati ali ključni problem jeste kada se uspostavi ekološka mreža – kako njome adekvatno upravljati, kako obezbediti mere i kako sa lokalnim samoupravama, sa korisnicima i vlasnicima prostora, napraviti dogovor da oni imaju koristi od tih prostora a da opet prirodu čuvamo i unapređujemo. Danom stupanja u članstvo EU imaćemo značajne nove mehanizme da se borimo za zaštitu prirode. Trenutno, za stanje zaštite prirode u Vojvodini ne možemo da kažemo da je loše, ali nije ni blistavo. Mnogo je izazova pred nama da bismo prirodu čuvali po evropskim standardima – ocenjuje Puzović.
Kako definišemo zaštićena područja
Zaštićena područja mogu biti definisana u sedam različitih kategorija, odnosno vrsta: nacionalni park, park prirode, predeo izuzetnih odlika, opšti i specijalni rezervat prirode, spomenik prirode i zaštićeno stanište.
Nacionalni parkovi se proglašavaju posebnim zakonom, a druga zaštićena područja I kategorije proglašava Vlada Republike Srbije. Za područja II kategorije, odnosno prirodna dobra regionalnog značaja rešenje o zaštiti donosi Pokrajinska vlada AP Vojvodine, a za prirodna dobra III kategorije rešenje donosi jedinica lokalne samouprave. Rešenjima o zaštiti utvrđuje se upravljač, koji čuva, unapređuje, promoviše prirodno dobro, odnosno na osnovu plana upravljanja sprovodi aktivne mere zaštite u cilju očuvanja prirodnih vrednosti područja. Zaštićeno područje I kategorije je područje međunarodnog, nacionalnog, odnosno izuzetnog značaja, a nalazi se celom površinom na teritoriji dveju ili više jedinica lokalne samouprave. Područje II kategorije se odnosi na zaštićeno područje pokrajinskog, regionalnog, odnosno velikog značaja (ukoliko je cela površina na teritoriji AP Vojvodine, ili na teritoriji dveju ili više jedinica lokalne samouprave na teritoriji AP). Zaštićena područja III kategorije su od lokalnog značaja, i proglašava ih lokalna samouprava. Na zaštićenom području uspostavljaju se režimi zaštite I, II i III stepena, što je bliže regulisano Uredbom o režimima zaštite („Službeni glasnik RS” br. 31/2012).
Prema Zakonu o zaštiti prirode, područje sa većim brojem raznovrsnih prirodnih ekosistema od nacionalnog značaja, istaknutih predeonih odlika i kulturnog nasleđa u kome čovek živi usklađeno sa prirodom, namenjeno očuvanju postojećih prirodnih vrednosti i resursa, ukupne predeone, geološke i biološke raznovrsnosti, kao i zadovoljenju naučnih, obrazovnih, duhovnih, estetskih, kulturnih, turističkih, zdravstveno-rekreativnih potreba i ostalih aktivnosti u skladu sa načelima zaštite prirode i održivog razvoja stavlja se pod zaštitu kao nacionalni park. Fruška gora je 1960. godine proglašena za prvi nacionalni park. U Srbiji danas imamo pet nacionalnih parkova: NP „Đerdap”, NP „Fruška gora”, NP „Kopaonik”, NP „Šar-planina” i NP „Tara”.
Obedska bara je najstarije zaštićeno područje u našoj zemlji, a takođe i jedno od najstarijih prirodnih dobara na svetu. Stavljena je pod zaštitu 1874. godine. „Zlatno doba” Obedske bare trajalo je tokom 19. i u prvim decenijama 20. veka. Smatra se da se tada u zoni Potkovice Obedske bare gnezdilo oko 60.000 parova ptica močvarica, od čega u je koloniji čaplji bilo 15.000 parova, u okviru osam vrsta. To je bila koncentracija ptica kakva se retko gde mogla naći na prostorima Evrope. Danas je Obedska bara specijalni rezervat prirode, najveće plavno područje u Srbiji sa bogatim biodiverzitetom u nacionalnim i međunarodnim okvirima.
Dragana Ratković
Projekat „Učinimo vidljivim ekološke mreže i zaštićena područja” finansijski je podržalo Ministarstvo zaštite životne sredine. Mišljenja i stavovi izraženi u ovim publikacijama isključiva su odgovornost autora i njegovih saradnika i ne predstavljaju nužno zvaničan stav Ministarstva zaštite životne sredine.