Po podacima sa sajta Protected Planet, Srbija je na 39. mestu od 40 evropskih država po postotku državne teritorije pod zaštitom prirode. Procedure zaštite traju godinama, a planovi koje smo sami usvojili se ne ostvaruju. Da li je zaštita prirode žrtva ekonomskih interesa drugih sektora?
Zaštita prirode započela je u Srbiji polovinom 20. veka. Najveći napredak zabeležen je 1970-tih, tako da je 1976. g. površina pod zaštitom dostigla 3% državne teritorije. Usledili su blaži rast i stagnacija, da bi do početka ovog veka zaštićena područja zauzela 4,6% državne teritorije. Prostornim planom Republike Srbije za period 2010–2020. i Nacionalnim programom zaštite životne sredine predviđeno je da 10% bude pod zaštitom do 2012. godine, a 12% do 2020. godine. Međutim, zaštićena površina je od sredine 2000-tih ponovo stagnirala duže od decenije na oko 6%, čak se povremeno i smanjivala, da bi se tek poslednjih godina povećala na oko 8%, ili nešto više od 700 hiljada hektara.

EU prosek je 25%, a u Srbiji jedva smo dogurali do 8% pod zaštitom
Evropska agencija za zaštitu životne sredine objavila je podatak da je prosek u Evropskoj uniji iznad 25% državne teritorije pod zaštitom. Najviše površina imaju Luksemburg (55%), Bugarska i Slovenija (po oko 40%), a najmanje Belgija (14%), Irska i Finska (po oko 13%). Treba naglasiti da u članicama EU, osim područja proglašenih po nacionalnom zakonodavstvu, postoje i područja EU ekološke mreže NATURA 2000, koja su znatno povećala površine pod zaštitom.

Po podacima sa sajta Protected Planet, Srbija je od 40 evropskih država na pretposlednjem 39. mestu – manji postotak zaštićene državne teritorije ima jedino Bosna i Hercegovina. Na ovoj listi pretekle su nas Makedonija, Crna Gora, Moldavija i Albanija, a daleko ispred su Slovenija i Hrvatska. U Hrvatskoj je prema nacionalnim propisima pod zaštitom oko 817 hiljada hektara (ili 14,5%). Razliku do oko 2,2 miliona hektara, koliko je evidentirano na sajtu Protected Planet, čine EU NATURA područja.

Postupak zaštite prosečno traje 5,5 godina, sa izradom studije više od devet
Jedan od razloga zašto ne uspevamo da postignemo sopstvene ciljeve je dužina postupaka uspostavljanja zaštite. Po Prostornom planu Srbije, do kraja 2020. godine planirana je zaštita 51 područja veće površine, koja su mogla značajnije povećati procenat teritorije pod zaštitom. Do oktobra 2023. godine, dakle tri godine nakon isteka roka važenja plana, zaštita je PROGLAŠENA NA SAMO 20 PODRUČJA. Za neka područja postupak zaštite je u toku, dok za neka, nažalost, nikad nije ni pokrenut.
Na sajtu Ministarstva zaštite životne sredine, kao i republičkog i pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode, javno su dostupni dokumenti za 43 veća područja (ne računajući pojedinačna stabla), kod kojih je u poslednjih 6 godina završen postupak zaštite i usvojene odluke o zaštiti. Postupak zaštite ima nekoliko koraka:
1) Izrada studije zaštite: Da bi se neko područje zaštitilo, prvo je potrebno, na osnovu prethodnih procena, da Zavod za zaštitu prirode to područje uvrsti u svoj srednjoročni i godišnji programa rada. Zatim Zavod priprema studiju zaštite, u kojoj se popisuju vrednosti, ocenjuje njihovo stanje, utvrđuju faktori koji ugrožavaju vrednosti, predlažu režimi zaštite, granice prvog stepena, kao i mere zaštite. Na primeru 43 područja, izrada studije trajala je između jedne i 10 godina, a najčešće između tri i pet godina. Dužina trajanja ovog koraka može se utvrditi jedino za postupke koje je vodio Pokrajinski zavod, jer su na njihovom sajtu dostupni izveštaji o radu za period 2010–2022, sa detaljnim opisima kada je započet postupak, za koje područje i kako je tekao. Na sajtu republičkog zavoda postoje sporadični izveštaji za godine 2016–2019. iz kojih se ne može se tačno utvrditi koliko je trajala izrada studija zaštite.
2) Pokretanje postupka zaštite: Završenu studiju Zavod dostavlja na dalje odlučivanje Ministarstvu životne sredine, skupštini autonomne pokrajine, ili skupštini opštine/grada, u zavisnosti od predloženog nivoa zaštite. Postupak zaštite pokrenut je kada Ministarstvo na sajtu objavi obaveštenje sa izvodom iz studije. Iako je u pitanju tehnička stvar, objava se u praksi čeka od nekoliko dana do nekoliko godina, najčešće između dve i četiri godine. Od 43 područja, samo u 8 slučajeva studija je objavljena iste kalendarske godine u kojoj je Zavod poslao organu odlučivanja. Poslednjih godina Ministarstvo objavljuje obaveštenja primetno brže nego što se to ranije dešavalo.
3) Odlučivanje o zaštiti: Kada se pokrene postupak, druga ministarstva, a obavezno ministarstva nadležna za poljoprivredu, šumarstvo, rudarstvo i energetiku, javnost i korisnici prostora, daju saglasnosti i mišljenja. Ne postoji propisani rok za dostavljanje ovih saglasnosti, te se neretko na njih čeka godinama. Na kraju, kada se sve saglasnosti prikupe, vrlo često organ odlučivanja (Vlada Srbije, skupština AP Vojvodine, skupština opštine/grada) okleva ili izbegava da usvoji odluku o zaštiti i to može takođe potrajati. Najkraći zabeleženi period trajao je tri meseca, a najduži 6 godina, najčešće između dve i tri godine.
Oko 5,5 godina je prosečna dužina postupka zaštite prirode, od dostavljanja studije zaštite organu koji donosi odluku o zaštiti, do njenog donošenja.
Više od 9 godina je trajanje postupka zaštite, kada se računaju i prethodne radnje (valorizacija vrednosti i izrada studije zaštite).

I postupci koji su trenutno u toku traju godinama
U nacrtu novog Prostornog plana Srbije za period 2021–2035, nalazi se podatak da postoji spremna dokumentacija za nova područja, i ako bi se odluke odmah usvojile, trenutno bi se povećala zaštićena površina na više od 900 hiljada hektara, ili na 10,3% državne teritorije. Po obaveštenjima o pokretanju postupaka postavljenim na sajtu Ministarstva životne sredine, trenutno 45 VEĆIH PODRUČJA ČEKA NA PROGLAŠENjE, što nove, što revizije postojeće zaštite, na svim nivoima. Prosečno trajanje ovih, tekućih postupaka, u ovom trenutku je oko 4 godine od dostavljanja studije zaštite organu odlučivanja, a više od 6,5 godina sa izradom studije. Više područja čeka na proglašenje zaštite duže od decenije.
Postoje i područja za koje je završena studija zaštite, ali postupak jednostavno nije nastavljen, ili je studija vraćena Zavodu na doradu. Ima oko 15 ovakvih područja samo u AP Vojvodini. Njihov tačan broj ne može se znati, jer se na sajtovima oba zavoda od pre oko četiri godine ne objavljuju studije zaštite. Za ovu netransparentnost ne postoji zakonski osnov i možemo je objasniti samo kao posledicu prikrivanja podataka o biodiverzitetu i pružanja mogućnosti investitorima da ostvare svoje ciljeve.

Primeri nedopustivo dugih procedura – Potamišje, Bosutske šume, Vršački park
Studija zaštite predela izuzetnih odlika „Potamišje“ izrađena je još 2013. godine, ali je Uredbu o zaštiti tog područja Vlada Srbije donela tek oktobra 2023. godine. Javnosti nisu poznati razlozi zašto se na usvajanje odluke o zaštiti čekalo 10 godina, za područje površine oko 24 hiljade hektara.
O značaju Bosutskih šuma mediji su godinama dosta pisali, kao o izuzetno vrednom staništu strogo zaštićenih vrsta i najvećoj celini šuma hrasta lužnjaka u jugoistočnoj Evropi. Bilo je najava zaštite na 17 hiljada hektara. Nakon što je Pokrajinski zavod 2014. godine završio studiju i poslao je na dalje odlučivanje, postupak zaštite nikad nije pokrenut, iz razloga nepoznatih javnosti.
U dokumentu pod nazivom „Studija slučaja: ekosistemske usluge na području Bosutskih šuma“ (2018), u poglavlju „Stavovi korisnika“, mogu se naći primedbe predstavnika šumarstva (citat, strane 61 i 62) „zbog prostornih i vremenskih ograničenja u upravljanju šumskim i vodnim područjem, obavezu pribavljanja uslova zaštite, povećanih troškova i smanjene ekonomske dobiti od šume… Navodi se da totalna zaštita negativno utiče na stabilnost šuma… Najupečatljiviji rezultat je činjenica da oko 70% učesnika smatra da zaštita područja ima negativan uticaj, odnosno predstavlja ograničavajući faktor za proizvodnju drveta“.
Da li u ovakvim stavovima predstavnika šumarstva možemo pronaći razloge zašto je zaustavljen postupak zaštite ovako značajnog područja? Ili možemo naslutiti šta stoji iza besmisleno dugih procedura zaštite drugih područja?
Gradski park u Vršcu ekstreman je primer od 23 godine izbegavanja usvajanja nove odluke o zaštiti. Prvo je Grad Vršac to izbegavao punih 10 godina, od 2001, kada je Zavod završio studiju zaštite. Zatim je Zavod 2011. godine uradio reviziju studije, a nadležnost za usvajanje je dobila Pokrajina. Međutim, tada je Skupština AP Vojvodine narednih 10 godina izbegavala da donese ovu odluku. Na kraju je 2021. godine započeta izrada još jedne revizije studije, vraćajući nadležnost Gradu Vršcu.

Zašto su postupci spori? Problem je vrednosni, a ne samo pravni
Da li Zavod za zaštitu prirode i Ministarstvo životne sredine nemaju dovoljno ljudstva ili stručnosti da postupke sprovedu u razumnom roku? Ili trpe pritiske investitora, interesnih grupa, moćnika i drugih državnih organa kojima zaštita ne odgovara? Da li je u pitanju zloupotreba prava, sa ciljem da se prednost da eksploataciji prirode i ličnim interesima, nauštrb opšteg interesa?
Zaštita prirode u potpunosti ima opšti značaj, i kao takva, trebalo bi da bude prioritet. U praksi, međutim, prednost često dobijaju interesi šumarstva, rudarstva, energetike, poljoprivrede, masovnog turizma, koji su suštinski vezani za materijalnu korist užih grupa, investitora, političkih i ekonomskih moćnika, čak su u sukobu sa zaštitom prirode.
Izmenama Zakona o zaštiti prirode potrebno je unaprediti procedure i učiniti ih efikasnijim. Ali to nije dovoljno, jer problem nedovoljne i spore zaštite prirode nije samo pravni ili administrativni, već pre svega vrednosno-moralni. Naše iskustvo je da su vlasti sklone da zaštitu prirode pogrešno vide kao kočnicu razvoja, pa procedure sprovode tako da uspore ili zaustave uspostavljanje zaštite. Takođe je vide i kao nepotreban trošak koji ne žele da plaćaju.
Procenjuje se da zaštićena područja Srbiji pružaju koristi ili ekonomske usluge vredne više desetina miliona evra godišnje. Ove pogodnosti se, na žalost, ne razumeju se ili zanemaruju, a mnogo veća važnost pridaje se kratkoročnim interesima. U takvom vrednovanju prirode prednjačile su i bivše i sadašnje vlasti na svim nivoima. Umesto da neguju opšte vrednosti i stvaraju ambijent pogodan za zaštitu prirode, one najviše podstiču društvo na zanemarivanje vrednosti i raspaljuju strasti egoizma. Značajan deo našeg stanovništva prihvatio je ovakvo viđenje i nekritički mu se prepustio. Posledice takvog odnosa vidljive su i u svim elementima zaštite prirode.

Ovaj tekst i istraživanje objavljeni su u okviru projekta „EU za Zelenu agendu u Srbiji“, koji finansiraju Evropska unija (EU) i vlade Švajcarske, Švedske i Srbije, a sprovodi Program za razvoj Ujedinjenih nacija (UNDP) u Srbiji u saradnji sa Ministarstvom zaštite životne sredine, Ambasadom Švedske i Evropskom investicionom bankom (EIB). Sadržaj teksta, kao i rezultati prikazani u njemu, isključiva su odgovornost Ekološkog centra “Stanište” i ne odražava nužno stavove Evropske unije (EU), Vlade Švajcarske, niti Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP).